Η ελευθερία μέσα στον κόσμο εκδηλώνεται κυρίως ως δυνατότητα εκλογής ανάμεσα στο αγαθό και το κακό. Η απόλυτη όμως ελευθερία δεν περιορίζεται στην εκλογή αυτήν, αλλά επεκτείνεται πέρα από την αντίθεση αγαθού και κακού. Η απόλυτη ελευθερία του Θεού, που είναι η πηγή του αγαθού, βρίσκεται επάνω από την αναγκαιότητα για οποιαδήποτε εκλογή. Αντίστοιχα και ο άνθρωπος μετέχει στην ελευθερία αυτήν, όταν ενώνεται με τον Θεό και γίνεται κοινωνός της ζωής του. Ήδη όμως η ασκητική τοποθέτηση απέναντι στον κόσμο εισάγει τον άνθρωπο στην ελευθερία από τον κόσμο και προσφέρει την δυνατότητα ζωής μέσα στον κόσμο με υπερβατική προοπτική. Η αξία του κόσμου είναι πάντοτε σχετική.
Στην σχετικότητα αυτήν εντάσσεται και η πολιτική ελευθερία. Αυτή νοείται συνήθως ως ελευθερία μέσα στο πλαίσιο της πολιτείας. Στον προχριστιανικό κόσμο ο άνθρωπος ήταν υποταγμένος στην πόλη ή το κράτος, οπότε και η ελευθερία του περιοριζόταν στο πλαίσιο αυτό. Στην συνέχεια η πολιτική ελευθερία κατανοήθηκε ως δυνατότητα επιλογής της μορφής και των φορέων της κρατικής εξουσίας. Έτσι δημιουργήθηκε κάποια διεύρυνση στην έννοια της πολιτικής ελευθερίας. Για πολλούς μάλιστα η έννοια της ελευθερίας εξαντλείται στην πολιτική ελευθερία ή και ταυτίζεται με αυτήν. Και οι θυσίες που γίνονται για την κατάκτηση ή την διατήρησή της φανερώνουν την σπουδαιότητα που αποδίδει ο κόσμος σε αυτήν.
Η Εκκλησία δεν αρνείται την αξία και την σπουδαιότητα της πολιτικής ελευθερίας. Ταυτόχρονα όμως επισημαίνει την σχετικότητα και την συμβατικότητα της ελευθερίας αυτής, όπως άλλωστε και των πολιτικών αρχόντων (Ψαλμ. 145:3). Ποτέ η πολιτική ελευθερία δεν μπορεί να αποτελέσει τον έσχατο στόχο για τον πιστό. Άλλωστε η αναγνώρισή της ως έσχατου στόχου της ανθρώπινης ζωής καταλήγει μοιραία στην απολυτοποίησή της και στην αναγνώριση του κράτους ως υπέρτατης αυθεντίας. Με τον τρόπο αυτόν φαλκιδεύεται ουσιαστικά και η ανθρώπινη ελευθερία, που είναι ελευθερία και από την πολιτεία.
Η αληθινή ελευθερία δεν μεταβάλλεται σε καθεστώς του κόσμου, αλλά βιώνεται με την μεταμόρφωση και την υπέρβασή του, γιατί ανήκει στην βασιλεία του Θεού. Ταυτόχρονα όμως αυτή προσφέρεται μέσα στον κόσμο, γιατί και η βασιλεία του Θεού είναι παρούσα στον κόσμο. Η προσήλωση στην αληθινή ελευθερία στηρίζει ουσιαστικά και την πολιτική ελευθερία.
Η πολιτική ελευθερία συνδέεται και με την πολιτιστική ζωή των ανθρώπων, που έχει άμεση σχέση με την τέχνη, τα ήθη, τα έθιμα και την θρησκευτική τους πίστη. Εδώ πάλι η διαδικασία της σύγχρονης παγκοσμιοποιήσεως οδηγεί σε ριζικές αλλαγές, που έχουν άμεσες επιπτώσεις στην πνευματική, ηθική και κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Το πνεύμα της παγκοσμιοποιήσεως επηρεάζει αρνητικά την πολιτιστική ελευθερία των λαών επιβάλλοντας τις πολιτιστικές αξίες και αντιλήψεις των ισχυρών στους ασθενέστερους. Έτσι συμπιέζονται ή και αφανίζονται τοπικοί πολιτισμοί στον βωμό της ομοιομορφίας.
Με την πολιτισμική, όπως και με την πολιτική ελευθερία συνδέεται και η οικονομική ελευθερία, που είναι επίσης σημαντική για την κοινωνική ζωή. Όπως εύστοχα όμως παρατηρήθηκε, η ελευθερία που είναι πριν απ’ όλα πνεύμα, μειώνεται και συστέλλεται, όταν περιορίζεται στην υλική σφαίρα. Ειδικότερα στην περιοχή της οικονομικής ζωής υπάρχει το ελάχιστο της ελευθερίας, «γιατί η περιοχή αυτή είναι η πιο απομακρυσμένη από τον χώρο του πνεύματος και η πιο κοντινή στον χώρο της ύλης». (1) Και η παράχρηση της ελευθερίας αυτής από τους ισχυρούς καταλήγει εύκολα στην στυγνή εκμετάλλευση των αδυνάτων. Με την σύγχρονη μάλιστα παγκοσμιοποίηση η οικονομική εκμετάλλευση των αδυνάτων συντονίζεται σε παγκόσμιες διαστάσεις και οδηγεί αναρίθμητα πλήθη ή και ολόκληρους λαούς στην εξαθλίωση και την απόγνωση.
Σημαντικότερη όμως για τον άνθρωπο είναι η ελευθερία από τα πάθη του. Έτσι άλλωστε συμπληρώνεται και η ελευθερία από τον κόσμο. Η ελευθερία από τα πάθη κατορθώνεται με άσκηση και συμμόρφωση προς το θέλημα του Θεού. Στο μέτρο που κυριαρχεί ο άνθρωπος στα πάθη του και συντονίζεται με το θείο θέλημα κερδίζει την πνευματική του ελευθερία (2). Τα πάθη υποδουλώνουν και διαστρέφουν τον άνθρωπο. Ο αγώνας κατά των παθών είναι αγώνας για την ελευθερία. Η νίκη κατά των παθών και η αποκατάσταση της κυριαρχίας του νου κατευθύνει την ανθρώπινη ύπαρξη στην αληθινή ελευθερία.
Οποιαδήποτε κοσμική αρχή ή εξουσία δεν αποτελεί για τον πιστό υποκείμενο τελικής αναφοράς. Η τελική αναφορά του βρίσκεται στον Χριστό, που είναι η οδός της αληθινής ελευθερίας. Η εμμονή όμως στην οδό αυτήν απαιτεί μαρτυρική διάθεση. Ακραία παραδείγματα εδώ είναι οι «δια Χριστόν σαλοί», που έζησαν ως άνθρωποι ελεύθεροι από κάθε κοινωνική συμβατικότητα.
Ο άνθρωπος όμως δεν υποφέρει συνήθως το βάρος της αληθινής ελευθερίας. Προτιμά κάποια περιορισμένη ελευθερία ή και παραδίδεται σε άνευ όρων δουλεία, προκειμένου να αισθάνεται ήσυχος και ασφαλής. Εδώ στηρίζονται τα λόγια του Μεγάλου Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκυ: «Θα πείσουμε τους ανθρώπους πως θα είναι πραγματικά ελεύθεροι, μόνο όταν ξεπουλήσουν σε μας την ελευθερία τους… Θα τους επιτρέπουμε ακόμα και να αμαρτάνουν, γιατί είναι αδύναμοι, και θα μας αγαπούν γι’ αυτό σα μικρά παιδιά». (3) Με τέτοιες προδιαγραφές οικοδομείται η πολιτική, όπως και η διαστρεβλωμένη θρησκευτική ελευθερία.
(1) N. Berdyaev, Το πεπρωμένο του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο (μετάφρ. Ευ. Γιούλτση), Θεσσαλονίκη 1980, σ. 55.
(2) Βλ. Αρχιμ. Σωφρονίου, Ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, σ. 78-79.
(3) Φ. Ντοστογιέφσκυ, Αδελφοί Καραμαζώφ (μετάφρ. Σ.Π.), σ. 227.
Από το βιβλίο: Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική. Δεύτερος τόμος. Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2015, σελ. 238 (απόσπασμα από το κεφάλαιο 16. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ).
