Ας ιδούμε με τη σειρά τις ακολουθίες του νυχθημέρου, έχοντας υπ’ όψιν ότι κατά τον ιουδαϊκό τρόπο υπολογισμού του νυχθημέρου, ο οποίος έχει επικρατήσει και στην Εκκλησία, προηγείται η νύχτα και έπεται η ημέρα· το ημερονύκτιο δηλαδή αρχίζει με τη δύσι του ηλίου.
Πρώτη λοιπόν ακολουθία του νυχθημέρου είναι ο Εσπερινός. Η ανάγκη του ανθρώπου να ευχαριστήση τον Θεό για το τέλος της ημέρας και να ζητήση την προστασία του κατά τη διάρκεια της νύχτας είναι ίσως ο λόγος, για τον οποίο η προσευχή κατά την ώρα αυτή αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Για τους Χριστιανούς όμως υπάρχει κι ένας ωραίος συμβολισμός. Την ώρα αυτή που ανάβουμε τα φώτα, το υλικό φως γίνεται σύμβολο του αληθινού φωτός, του Χριστού, που διαλύει τα σκότη και φωτίζει τον κόσμο. Γι’ αυτό στον Εσπερινό ψάλλουμε τον αρχαίο ύμνο «Φως ιλαρόν».
Τα κυριώτερα στοιχεία του Εσπερινού είναι: ο προοιμιακός ψαλμός, μια ωραιοτάτη περιγραφή της μεγαλειότητος και των έργων του Θεού· οι επιλύχνιοι ψαλμοί (το «Κύριε εκέκραξα», στο οποίο περιλαμβάνεται ο στίχος «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου»)· το Φως ιλαρόν· το Καταξίωσον, Κύριε, και ο ύμνος του Συμεών Νυν απολύεις. Ανάμεσα σ’ αυτά παρεμβάλλονται οι ύμνοι της ημέρας, που αναφέρονται πάντοτε στην εορτή ή στον άγιο της επομένης ημέρας.
Δεύτερη ακολουθία είναι το Απόδειπνο, προσευχή μετά το δείπνο και πριν από τον ύπνο. Στις ευχές του ζητούμε να μας χαρίση ο Θεός ειρηνική και αναμάρτητη τη νύχτα και να μας σηκώση πάλι στον καιρό της προσευχής, το Μεσονυκτικό και τον Όρθρο.
Στο Βυζαντινό τυπικό υπάρχουν δύο τύποι Αποδείπνου: το Μέγα και το Μικρό. Το Μέγα Απόδειπνο τελείται κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή (Δευτέρα έως Πέμπτη) και είναι μια ιδιαιτέρως κατανυκτική ακολουθία. Πολύ γνωστοί είναι οι αρχαίοι ύμνοι του «Η ασώματος φύσις…», «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε…» και «Κύριε των δυνάμεων…». Το Μικρό Απόδειπνο περιέχει λιγώτερα στοιχεία και τελείται κατά το υπόλοιπο διάστημα του έτους.
Τρίτη ακολουθία είναι το Μεσονυκτικό, που κανονικά τελείται τα μεσάνυχτα. Η ησυχία της νύχτας είναι ο καταλληλότερος καιρός για προσευχή. «Μεσούσης της νυκτός» κατά την έξοδο των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο ο άγγελος εθανάτωσε τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων (Εξ. 12:19). Νύχτα αναστήθηκε ο Κύριος. «Μέσης νυκτός» κατά την παραβολή των δέκα παρθένων «ήλθεν ο νυμφίος» (Ματθ. 25:6,10). «Κατά το μεσονύκτιον Παύλος και Σίλας ύμνουν τον Θεόν» στη φυλακή των Φιλίππων (Πραξ. 16:25).
Όλα αυτά, καθώς και η επανειλημμένη σύστασις του Κυρίου να είμαστε πάντοτε έτοιμοι, συνετέλεσαν στη διαμόρφωσι της ακολουθίας του Μεσονυκτικού, που θυμίζει έντονα τη μέλλουσα δευτέρα παρουσία του Κυρίου και την ανάγκη της συνεχούς εγρηγόρσεως και ετοιμασίας, για να εισέλθουμε στον νυμφώνα του.
Μεσονυκτικού έχουμε τρεις τύπους: το καθημερινό, που τελείται κατά τις πέντε ημέρες της εβδομάδος, του Σαββάτου και της Κυριακής.
Ερχόμαστε τώρα στην τετάρτη ακολουθία του ημερονυκτίου, τον Όρθρο, που τελείται περίπου κατά την ανατολή του ηλίου. Στην αρχή της νέας ημέρας ο πιστός αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήση τον Θεό για την έγερσι από τον ύπνο, να χαιρετήση την έλευσι του αισθητού φωτός, που θυμίζει και πάλι το νοητό φως, τον Χριστό, και να ζητήση την ευλογία του Θεού για τα έργα της ημέρας.
Ο Όρθρος είναι η κυριώτερη, μεγαλύτερη και πλουσιώτερη ακολουθία της ημέρας. Τα κυριώτερα στοιχεία της είναι: ο εξάψαλμος, ομάδα έξι κατανυκτικών ψαλμών· ο 50ος ψαλμός· οι εννέα ωδές, από τις οποίες σήμερα ψάλλεται συνήθως μόνο η ωδή της Θεοτόκου· οι αίνοι, δηλαδή οι τρεις τελευταίοι δοξολογητικοί ψαλμοί (148-150), και η δοξολογία. Ανάμεσα στα στοιχεία αυτά παρεμβάλλονται οι ύμνοι της ημέρας, που δίνουν στον Όρθρο το ιδιαίτερο χρώμα ανάλογα με την εορτή. Τις Κυριακές και γιορτές διαβάζεται στον Όρθρο και Ευαγγέλιο.
Μετά τον Όρθρο έχουμε τις ακολουθίες των Ωρών. Είναι τέσσερεις: η Πρώτη Ώρα, η Τρίτη, η Έκτη και η Ενάτη, μία για τις αντίστοιχες ώρες της ημέρας κατά τον ιουδαϊκό υπολογισμό, δηλαδή την 6η π.μ., την 9η π.μ., τη 12η μεσημβρινή και την 3η μ.μ. κατά τον σημερινό υπολογισμό.
Η Πρώτη Ώρα είναι, όπως και ο Όρθρος, πρωινή προσευχή και αίτησις του θείου φωτισμού· η Τρίτη αναφέρεται στην κάθοδο του Αγίου Πνεύματος· η Έκτη στη σταύρωσι του Κυρίου και η Ενάτη στον θάνατο του Κυρίου.
Οι Ώρες είναι σύντομες ακολουθίες. Καθεμιά αποτελείται από τρεις ψαλμούς, τροπάρια σχετικά με το θέμα της, το τρισάγιο, το «Κύριε ελέησον» και ειδική ευχή.
Τις παραμονές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων και τη Μ. Παρασκευή προστίθενται σε κάθε Ώρα ειδικά τροπάρια για την ημέρα, Προφητεία, Απόστολος και Ευαγγέλιο. Οι Ώρες αυτές λέγονται Μεγάλες ή Βασιλικές Ώρες.
Όλες αυτές οι ακολουθίες τελούνται κάθε μέρα με τάξι και ακρίβεια στις μονές και μάλιστα στις μονές του Αγίου Όρους. Στις ενορίες δεν είναι δυνατή η πλήρης τέλεσίς των. Γι’ αυτό τελούνται κάθε μέρα μόνο οι δύο κυριώτερες ακολουθίες, ο Εσπερινός και ο Όρθρος, με τις οποίες αγιάζεται η αρχή και το τέλος της ημέρας.
Τις Κυριακές και γιορτές αμέσως μετά τον Όρθρο τελείται η θεία Λειτουργία, της οποίας η κανονική θέσις είναι μετά την Έκτη Ώρα. Οι άλλες ακολουθίες τελούνται μόνο εκτάκτως, απαραιτήτως δε κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
Από το βιβλίο: Πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ (ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ – ΟΡΘΡΟΣ – ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ). Εκδόσεις «Το Περιβόλι της Παναγίας», Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 13.
