Με τη σημερινή γιορτή που χαιρόμαστε, τιμάμε την Ζ’ (Εβδόμη) Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια το 787, που ανέδειξε την ορθοδοξία των εικόνων και κονιορτοποίησε τα φρούδα επιχειρήματα των πολεμίων της. Πανηγυρίζουμε την ήττα της Εικονομαχίας, που σε δυο φάσεις συντάραξε συθέμελα την Εκκλησία για περισσότερο από έναν αιώνα.
Εκ πρώτης όψεως το πρόβλημα φαίνεται δευτερεύον. Γιατί λοιπόν τόση αναταραχή όλης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, και όχι μόνο; Γιατί τόσες εντάσεις, μίση και φοβερές αντιπαλότητες; Γιατί και μαρτύρια ακόμη; Άξιζε τον κόπο; Τόσο σπουδαίο είναι η εικόνα;
Η υπόθεση δεν ήταν απλή, όπως παρουσιάζεται σε μια επιπόλαιη ματιά. Η Εικονομαχία είχε πολλές παραμέτρους, επειδή είχε πολλά παράρριζα. Οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες ήσαν η μόρφωση και προσωποποίηση πολλών λανθανόντων παραγόντων.
Το καίριο και κρίσιμο σημείο στην ιερή εικόνα είναι η δυνατότητα ή όχι αναπαραστάσεως ζωγραφικά του προσώπου του Ιησού. Αν ο Χριστός δεν πρέπει να εξεικονισθεί –επειδή στο βάθος υπήρχε η ιδέα ότι δεν μπορεί να εξεικονισθεί– τότε δεν ήταν πλήρης, τέλειος άνθρωπος· δεν είχε αναλάβει την ανθρώπινη ουσία, έτσι που να ήταν Θε-άνθρωπος.
Οι άνθρωποι εξεικονιζόμαστε. Αν δεν συμβαίνει το ίδιο με τον Κύριο, σημαίνει ότι ήταν μόνο Θεός, το δε θείο είναι αθέατο, ανεικόνιστο και αόριστο, δεν περιορίζεται μέσα σε όρια. Επρόκειτο με άλλα λόγια για μεγάλη χριστολογική αίρεση, τον Μονοφυσιτισμό τον ισχυριζόμενο ότι ο Λυτρωτής είχε μόνο μια φύση, τη θεϊκή. Πράγματι δε από μονοφυσιτικές περιοχές προέρχονταν οι εικονομάχοι βασιλείς.
Ψάλλει ο ιεροψάλτης στη γιορτή μας αυτή (Τροπάριο Αίνων): «Ασπαζόμαστε, Κύριε… της σάρκας σου το εκτύπωμα, εκδηλώνοντας το μέγα μυστήριο της οικονομίας σου, εφόσον μας φάνηκες όχι φανταστικά, καθώς λένε οι θεομάχοι παίδες του [αιρετικού] Μάνεντα, φιλάνθρωπε, αλλά αληθινά και με τη φύση της σάρκας. Δια τούτου [του εκτυπώματος] αναγόμαστε προς τον πόθο σου και έρωτα».
Δια της αγιογραφίας αναγόμαστε στον Σωτήρα. Είναι η θέση του Μεγάλου Βασιλείου, την οποία υιοθέτησε η Εκκλησία. «Η τιμή της εικόνος διαβαίνει στο πρωτότυπο» (Περί Αγίου Πνεύματος, 18.45). Δεν λατρεύουμε την ύλη, ξύλα, χρώματα κλπ. όπως διατείνονταν οι πολέμιοι, αλλά προσκυνώντας αναγόμαστε στον εικονιζόμενο. Είμαστε υλικοπνευματικά όντα, όχι μόνο ύλη, όπως είναι η άλογη φύση, ούτε μόνο πνεύμα, όπως είναι οι άγγελοι. Όταν άρα η ύλη βοηθάει το πνεύμα δεν είναι αποβλητέα, τουναντίον μάλιστα.
Ας κλείσουμε τα περί εικόνων με ένα απόσπασμα από ύμνο (εσπέριο) και ένα βραχύτατο σχόλιο:
«Αν και δεν περιγράφεσαι κατά τη θεϊκή σου φύση, Δέσποτα, καταδέχθηκες να περιγράφεσαι αφού τελευταία σαρκώθηκες. Επειδή με την πρόσληψη της σάρκας, ανέλαβες και όλα τα ιδιώματά της. Γι’ αυτό σχεδιάζοντας τη μορφή του ομοιώματός Σου, το ασπαζόμαστε σχετικά, ανυψούμενοι προς την αγάπη Σου».
Ο άξονας του όλου ζητήματος είναι ακριβώς ο «σχετικός» ασπασμός, η «σχετική προσκύνηση». Ο αντίποδάς της, η «απόλυτη προσκύνηση», είναι αυτό που λέμε λατρεία. Η δε λατρεία προσιδιάζει μόνο στη Θεότητα. Στους αγίους, και πολύ περισσότερο στις ιερές εικόνες, απονέμουμε «σχετικό» σέβας.
Με αφετηρία λοιπόν τη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο οι γιορτές των επινικίων άνοιξαν και αγκάλιασαν όλους τους θριάμβους της Εκκλησίας. Δαφνοστέφουμε την Εκκλησία για τα τρόπαιά της κατά των εξωτερικών εχθρών της, βασικά των διωκτών της στους πρώτους αιώνες της. Τη μεγαλύνουμε και για την επικράτησή της επί των αιρέσεων, των εσωτερικών εχθρών της· οι δε εσωτερικοί εχθροί είναι πάντοτε οι χαλεπώτεροι.
Συνεπώς επάξια η Εκκλησία μας καλείται Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία: Κατέχει σύνολο το πλήρωμα της αληθείας απαραχάρακτο από κακοδοξίες αιρέσεων, παράλληλα δε απευθύνεται στην καθόλου οικουμένη και όχι ειδικά σε κάποιους συγκεκριμένου γεωγραφικού πλάτους και μήκους της. Δεν αποτελεί μια κλειστή λέσχη, σωματείο, γκέτο όπως για παράδειγμα οι τέκτονες. Η Ορθοδοξία λοιπόν είναι η «μία, αγία, καθολική και αποστολική Εκκλησία» (Σύμβολο Πίστεως). H Εκκλησία είναι μία. Όλα τα άλλα είναι «εκκλησίες» (μέ εισαγωγικά). Έτσι πρεσβεύουν οι άγιοι.
Π.χ. ο άγιος Λουκάς Κριμαίας ο γιατρός σχολιάζει, έστω και αν δεν την κατονομάζει, τη σύγχρονη «Θεωρία των Κλάδων», που διατείνεται ότι κάθε ομολογία αποτελεί ένα κλάδο του δέντρου της πίστεως, της Εκκλησίας. Διδάσκει: «Όλες αυτές οι “εκκλησίες” είναι ξερά κλήματα, επειδή έχουν αποσπασθεί από το Αληθινό Κλήμα, τόν Κύριο Ιησού Χριστό. Αυτές είναι κάποια ξερόκλαδα που έπεσαν από το κλήμα και που ο αέρας της αναίδειας και της υπερηφάνειας τα έριξε μέσα στη σκόνη και στη λάσπη. Τέτοιοι είναι όλοι οι αιρετικοί. Να τους αποφεύγετε, για να μη μολυνθείτε από τη μεγαλομανία τους για την οποία μας προειδοποιεί ο απόστολος Παύλος» (Λόγοι και ομιλίες, τόμ. Α’, Εκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη σελ. 191). Aυτή η Ορθοδοξία φαιδρύνεται σήμερα και λαμπροφορεί και λιτανεύει στολισμένη τις εικόνες της (πρβλ. Δοξαστικό εσπερίων).
«Ημέρα χαρμόσυνη και ανάπλεη ευφροσύνης» σήμερα. «Αστράφτει και λάμπει η Εκκλησία του Χριστού κοσμημένη με τις αναστηλώσεις των αγίων εικόνων» (Τροπάριο Αίνων Ορθοδοξίας).
Σήμερα η Ορθοδοξία στις στέππες του παγωμένου βορρά και στις ζούγκλες της καυτής Αφρικής και σε όλα τα πλάτη αγάλλεται και ωραΐζεται και πανηγυρίζει τις νίκες της στολισμένη τα τιμαλφή της, τις τίμιες εικόνες. Τις λιτανεύει θριαμβικά λουσμένη με δάκρυα των οσίων της, μυρωμένη με τους ιδρώτες των δικαίων της και πορφυρωμένη με τα αίματα των μαρτύρων της.
Λοιπόν, καθώς φώναζε ενθουσιασμένος κάποιος, «Δεν θα σε αρνηθούμε, φίλη Ορθοδοξία» (Ιωσήφ Βρυαίνιος).
Ας δεόμαστε εμμελώς πάντοτε, και πιο επίκαιρα σήμερα: Πάντοτε «στήριξε με ορθοδοξία την Εκκλησία Σου, Χριστέ» (Εσπέριο Κυριακής Δ’ ήχου)· για ν’ ακούμε την απόκρισή Του, του δομήτορα και Κτίστη της, την υπόσχεση-βεβαίωση που επαληθεύεται διαχρονικά: Ούτε εξωτερικοί ούτε εσωτερικοί εχθροί, δηλαδή «πύλαι άδου ου κατισχύσουσιν αυτής» (Ματθ. 16.18). Αμήν!
Ιερομόναχος Ιουστίνος
