Ο άγιος Ευστάθιος γεννήθηκε στην περιοχή του Μαυροβουνίου και ασπάσθηκε τον μοναχικό βίο σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών στην Μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Ζήτα. Καθώς έδειχνε διάπυρο ζήλο για την άσκηση και νυχθημερόν προσευχόταν, σύντομα εκάρη μοναχός και έλαβε την ευλογία να εγκαταβιώσει εν ησυχία, σε μικρή απόσταση από το μοναστήρι.
Μόλις εισήλθε στο εικοστό έτος της ηλικίας τον κατέλαβε σφοδρός πόθος να μεταβεί για προσκύνημα στους Αγίους Τόπους, και λίγο αργότερα δύο μυστηριώδεις μοναχοί παρουσιάστηκαν στο κελλί του και του πρότειναν να τον συνοδεύσουν. Αφού έμεινε στους Αγίους Τόπους ένα χρόνο, και ωφελήθηκε πολύ από τις συζητήσεις του με τους ασκητές της Ερήμου, κατευθύνθηκε προς το Άγιον Όρος. Τον δέχθηκαν στην σερβική Μονή Χιλανδαρίου όπου ξεχώρισε για την σιωπή, την γλυκύτητά και την αδιάλειπτο προσευχή.
Σε μικρό χρονικό διάστημα έμπειροι αθωνίτες μοναχοί τον επισκέπτονταν για να ωφεληθούν από την διδασκαλία του. Μετά μερικά χρόνια εξελέγη ηγούμενος και από τότε αφιερώθηκε περισσότερο στους ασκητικούς αγώνες ώστε να οδηγήσει την αδελφότητα στην ουράνια βασιλεία. Ήταν σεβαστός όχι μόνον στους μοναχούς αλλά και στους ηγεμόνες όλων των ορθοδόξων χωρών.
Το 1270 εκλήθη στην Σερβία για να χειροτονηθεί μητροπολίτης της Ζήτα. Όταν εκοιμήθη ο αρχιεπίσκοπος Ιωαννίκιος [3 Σεπτ.], η Σύνοδος των Σέρβων επισκόπων και ο βασιλιάς Μιλούτιν τον εξέλεξαν αρχιεπίσκοπο της σερβικής Εκκλησίας (1279). Ο άγιος Ευστάθιος εγκαταβίωνε στην Μονή της Ζίτσα και διαποίμανε την Εκκλησία χωρίς να θυσιάσει στο ελάχιστο την αφοσίωσή του στην προσευχή. Έδειχνε απέραντη αγάπη και ευσπλαγχνία για τον λαό και προέτρεπε τους ισχυρούς να συνδράμουν τους πτωχούς.
Ύστερα από επτά χρόνια στον αρχιεπισκοπικό θρόνο ο άγιος αρρώστησε βαριά. Κάλεσε τότε όλους τους επισκόπους, αγιορείτες μοναχούς και πρίγκιπες στο προσκέφαλό του. Ανασηκώθηκε με κόπο, έψαλε τα στιχηρά: «Μεγαλύνατε τον Κύριον συν εμοί, και υψώσωμεν το όνομα αυτού επί το αυτό» (Ψαλμ. 33:4), ύστερα τους κοινώνησε όλους τα άχραντα Μυστήρια και τους έδωσε την ευλογία του και κατόπιν κατακλίθηκε και προσευχόμενος στον Κύριο εκοιμήθη εν ειρήνη (4 Ιανουαρίου 1286) σε ηλικία πενήντα έξι ετών.
Ενταφίασαν την σορό του στην κρύπτη που είχε σκάψει ο άγιος με τα ίδια του τα χέρια· έκτοτε συχνά η κρύπτη περιβαλλόταν από ουράνιο φως, ενώ ακουγόταν φωνή να αναπέμπει προσευχές. Επιτελέσθηκαν εκεί πολλές ιάσεις και μια ημέρα, τρία άνθη άνοιξαν τα πέταλά τους πάνω στην μαρμάρινη πλάκα. Μόλις το πληροφορήθηκε ο βασιλιάς Μιλούτιν, διέταξε να ανοιχθεί ο τάφος όπου το σκήνωμα του αγίου βρέθηκε, άφθαρτο, να ευωδιάζει.
Εξαιτίας της απειλούμενης εχθρικής εισβολής το πολύτιμο λείψανο μεταφέρθηκε στο Πετς, όπου παρέμεινε μέχρι το 1737, οπότε και επανήλθε στην Μονή του Αρχαγγέλου.
Από το βιβλίο: Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, υπό Ιερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου. Τόμος έκτος, Φεβρουάριος. Εκδόσεις Ορμύλια, σελ. 63.
